Karangannya Rujukan Ulama Melayu
Oleh WAN MOHD. SHAGHIR ABDULLAH

MERUJUK kepada judul di atas, ulama yang menjalankan aktiviti terakhirnya di Sungai Dua, Seberang Perai ini terkenal di seluruh dunia Melayu sekurang-kurangnya kerana dua buah karyanya, ialah Kasyaful Litsam dan Aqidatun Najin. Terdahulu daripada ini, mengenai beliau pernah saya tulis dalam Jurnal Dewan Bahasa, Februari 1991 dan majalah Dakwah. Kerana banyak penemuan terkini maka dirasakan perlu ditulis kembali. Tuan Minal adalah gelarannya. Nama lengkapnya ialah Syeikh Wan Zainal Abidin bin Wan Muhammad al-Fathani bin Wan Muhammad Dahan bin Wan Syamsuddin bin Wan Ja'far bin Wan Husein bin Ali. Pertikaian pendapat, salasilah yang lain menyebut Wan Muhammad Dahan Syeikh Wan Muhammad Muhyiddin bin Syeikh Yahya bin Syeikh Ibrahim Hadhrami.

PENDIDIKAN

Zainal Abidin bin Muhammad al-Fathani diceritakan asal usulnya dari Kampung Anak Ru Patani, mendapat pendidikan dimulai daripada orang tuanya di kampung halaman sendiri. Pernah memasuki Pondok Bendang Daya Patani dan sempat berguru kepada pengasas pertamanya, iaitu Syeikh Haji Wan Mustafa bin Muhammad al-Fathani. Sahabat-sahabatnya di antaranya Syeikh Wan Muhammad Zain al-Fathani (ayah Syeikh Ahmad al-Fathani), Syeikh Abdul Qadir al-Fathani (Tok Bendang Daya ke-2), Syeikh Abdul Qadir bin Abdur Rahman al-Fathani, Syeikh Wan Ali Kutan al-Kalantani, Syeikh Jamaluddin Negeri Sembilan, Haji Abdus Samad Kelumbung dan ramai lagi.

Belajar

Guru beliau yang lain ialah Syeikh Abdur Rasyid al-Fathani, iaitu Abdur Rasyid Keramat Pulau Bidan. Di dalam kitab Miftah ash-Shibyan oleh Syeikh Muhammad Nuruddin bin Syeikh Abbas al-Khalidi, Batu Bahara, Pasir Dahari, Inderapura, diriwayatkan bahawa Syeikh Zainal Abidin bin Muhammad al-Fathani belajar ilmu usuluddin kepada Syeikh Muhammad Thaiyib bin Mas'ud al-Banjari al-Qad-hi (Kedah). Syeikh Muhammad Thaiyib al-Banjari al-Qad-hi mempelajari ilmu yang sama daripada Syeikh Ali al-Qad-hi (Kedah). Sanad beliau sampai kepada dua imam besar Ahlus Sunnah wal Jama'ah, iaitu Imam Abu al-Hasan al-Asy'ari dan Imam Abu Mansur al-Maturidi.

Untuk membolehkan Syeikh Zainal Abidin al-Fathani diakui sebagai seorang ulama besar dan digelar dengan Al-'Alim al-Allamah al- Mudaqqiq al-Fahamah Sirajuddin adalah beliau mendapat pendidikan terakhir ialah di Mekah. Di antara gurunya di Mekah termasuk Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani.

KEPERIBADIAN

Gelaran keilmuan yang diperolehnya ialah Al-'Alim al-'Allamah al- Mudaqqiq al-Fahamah Sirajuddin. Sirajuddin yang bererti `Lampu Agama' adalah tidak diragukan. Kalau Kasyful Litsam merupakan karya beliau yang terbesar bahkan merupakan kitab fikah yang membicarakan furuk-furuk fikah yang paling lengkap dalam bahasa Melayu, maka daripada bidang usuluddin pula karya beliau, `Aqidatun Najin merupakan yang kedua besar sesudah Warduz Zawahir karya Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani. Selain digelar dengan Sirajuddin, Syeikh Zainal Abidin bin Muhammad al-Fathani digelar juga dengan al-Alim atau lebih tinggi daripada sebutan itu ditambah lagi dengan gelar al-'Allamah. Ditambah lagi dengan `al-Mudaqqiq', yang bermaksud seorang yang sangat teliti. Ditambah lagi dengan `al-Fahamah', yang bermaksud mempunyai kefahaman tentang keIslaman terutama dalam fikah.
Digelar pula dengan Tuan Minal. Ada sebab maka beliau digelar Tuan Minal, ada beberapa orang penulis menyebut ia berasal daripada singkatan nama beliau Zainal. Pendapat ini jauh daripada kesahihan, kerana hampir semua Tok Guru pondok di Patani yang pernah penulis temui di sekitar tahun 1970an meriwayatkan lain. Tuan Minal berasal daripada serangkaian peristiwa yang pernah berlaku kepada beliau iaitu apabila beliau merasa marah dan gusar kepada murid-muridnya, beliau sering membaca surah An-Nas. Apabila sampai kepada ayat ``Minal jinnati wan nas'' beliau mengeraskan tekanan suaranya. Semakin kuat perasaan marah menyerang perasaannya beliau lebih keras menekan suaranya apabila sampai kepada ayat itu. Walau bagaimanapun marahnya hanyalah diketahui dengan kelakuan demikian, sedangkan air mukanya tetap menampakkan kelembutan dan ramah tamah seolah-olah beliau tidak marah.
Beliau adalah seorang ulama yang tidak pernah bermasam muka atau memperlihatkan gejolak emosi tinggi yang tidak terkawal. Hal ini adalah suatu corak yang mencerminkan bahawa Syeikh Zainal Abidin al-Fathani seorang ulama yang mendalami pengetahuan tasawuf serta mempraktikkannya sekali.

AKTIVITI

Setelah pulang dari Mekah, Syeikh Zainal Abidin al-Fathani terus mengasaskan sebuah pusat pengajian sistem pondok di suatu kampung dalam negeri Patani. Ada orang meriwayatkan pondok pengajian yang diasaskannya terletak di Bendang Badang, Patani. Setelah pondok yang diasaskannya kukuh, beliau berhijrah ke Sungai Dua, Seberang Perai dan menangani pondok pengajian yang diasaskan oleh Syeikh Jalaluddin bin Muhammad Yusya' al-Kalantani.

Berhijrah

Ada orang meriwayatkan bahawa beliau mulai membuka pondok pengajian di Sungai Dua, Seberang Perai pada tahun 1292 H/1875 M. Penulis ragu dengan tahun 1292 H/1875 M tersebut kerana tahun 1304 H/1887 M Syeikh Zainal Abidin al-Fathani masih berada di Patani dan belum berhijrah ke Sungai Dua, Seberang Perai.

Walau bagaimanapun penulis yakin bahawa beliau berhijrah ke Sungai Dua, Seberang Perai sebelum tahun 1900 M lagi. Ataupun barangkali kedua-dua pengajian pondok di Patani dan di Sungai Dua, Seberang Perai itu dibuka secara serentak dalam tahun yang sama. Kemungkinan Syeikh Zainal Abidin al-Fathani berulang alik mengajar di kedua-dua pengajian itu. Atau pun kemungkinan sewaktu beliau kembali ke Patani pengajian pondok yang terletak di Sungai Dua, Seberang Perai itu ditangani oleh sahabatnya, Haji Abdus Samad Kelumbung al-Fathani. Beliau ini berasal dari Paya Bemban Jeringo, Teluk Manuk, dalam Wilayah Menara. Syeikh Zainal Abidin al-Fathani dan Haji Abdus Samad Kelumbung kedua-duanya meninggal dunia di Sungai Dua, Seberang Perai. Tahun wafat kedua-duanya masih belum diketahui dengan pasti.

PENULISAN

Jika kita teliti semua karya Tuan Minal memang banyak terdapat perkara-perkara yang penting sama ada bersumber dari al-Quran, hadis, ijmak ulama dan qias dengan penafsiran-penafsiran dan perbandingan-perbandingan mahu pun berupa pendapat beliau yang disimpulkan daripada pengetahuan beliau yang luas dan pembacaannya yang banyak. Karya-karya Tuan Minal ialah:
1. Kasyful Ghaibiyah fi Ahwali Yaumil Qiyamah, 1301 H/1883M. Kandungannya membicarakan mulai kejadian alam seluruhnya, tanda-tanda kiamat dan peristiwa dahsyat kejadian Hari Kiamat. Cetakan pertama Matba'ah al-Miriyah al-Kainah, Mekah, 1302 H. Ditashhih dan diusahakan penerbitannya oleh Syeikh Ahmad al-Fathani. Cetakan Matba'ah at-Taraqqil Majidiyah `Utsmaniyah, Mekah, 1332 H/1913 M, diusahakan oleh anak beliau, Syeikh Muhammad Saleh al-Fathani dengan tashhih Syeikh Idris bin Husein al-Kalantani.
2.Kasyful Litsam `an As-ilatil Anam, diselesaikan pada tahun 1307 H/1889 M. Kitab ini dijadikan penonjolan nama Tuan Minal seperti tersebut pada judul artikel ini. Tentangnya sudah cukup jelas dimuat dalam Jurnal Dewan Bahasa, Februari 1991.
3. `Aqidatun Najin fi `Ilmi Ushuliddin diselesaikan pada hari Sabtu, Jamadilakhir tahun 1308 H/1890 M. Kitab ini bukan hanya setakat untuk rujukan tetapi masih banyak diajar di surau-surau dan di masjid-masjid bahkan di beberapa pondok di seluruh dunia Melayu. Sebagaimana telah tersebut bahawa kitab ini yang kedua besar tentang akidah dalam bahasa Melayu sesudah Warduz Zawahir karya Syeikh Daud bin Abdullah al-Fathani tetapi adalah yang pertama besar yang masih beredar di pasaran dan yang diajarkan. Cetakan pertama oleh Matba'ah al-Miriyah al-Kainah, Mekah, 1319 H/1901 M, ditashhih oleh Syeikh Ahmad al-Fathani.
4. Irsyadul `Ibad ila Sabilil Rasyad, tanpa tarikh. Pernah dicetak dalam beberapa edisi, iaitu Matba'ah al-Miriyah, Mekah, Mathba'ah Dar Ihya' al-Kutubal `Arabiyah, Mesir, Matba'ah Al-Ahmadiyah, Singapura, Persama Press, Pulau Pinang dan lain-lain.
5.Tabassumusy Syaribin, dicetak oleh Al-Ahmadiyah Press, Singapura yang dikombinasikan dengan cetakan Irsyadul `Ibad.
6. Miftahul Murid fi `Ilmit Tauhid, tanpa tarikh, cetakan pertama Mathba'ah at-Taraqqil Majidiyah, Makkah 1330 H. Cetakan pertama Pulau Pinang, 1373H/1954M. Kitab ini dicetak kombinasi dengan karya anak beliau, Syeikh Umar, judulnya Risalah Pada Menyata- kan Sebab Jadi Murtad.
7.Sembahyang Jumaat, nombor kelas MS 111, Koleksi Pusat Manuskrip Perpustakaan Negara Malaysia. Naskhah tidak lengkap, hanya enam muka surat. Belum pernah diterbitkan.
8.Tahqiqul Kalam fi Bayani Ibtidais Shiyam, nombor kelas MS 112, Koleksi Pusat Manuskrip Perpustakaan Negara Malaysia. Naskhah tidak lengkap, hanya enam muka surat. Belum pernah diterbitkan.

PENYAMBUNG AKTIVITI

Semua anak Tuan Minal sempat menerima pendidikan langsung daripada Tuan Minal sendiri, sama ada menetap di Pondok Patani mahupun di Pondok Sungai Dua, Seberang Perai. Mereka merupakan ka-der-kader pendidik dan pendakwah langsung daripada ayahnya sendiri. Ada pun anak-anak Tuan Minal adalah sebagai yang berikut di bawah:
1. Al-'Alim al-'Allamah Haji Daud.
2. Al-'Alim al-'Allamah Haji `Abdul Qadir.
3. Al-'Alim al-'Allamah Haji Muhammad Saleh.
4. Al-'Alim al-'Allamah Haji Umar.
5. Al-'Alim al-'Allamah Haji Hasan.
6. Hajah Fatmah.

Empat orang anak Tuan Minal yang tersebut di atas adalah ulama, tiga orang di antara mereka menghasilkan karangan. Syeikh Muhammad Saleh karyanya berjudul Risalah Yang Kecil Pada Bicarakan Ilmu Tajwid Al-Quran dan Sirajul Qari. Haji Umar, karya beliau ialah Risalah Pada Menyatakan Sebab Jadi Murtad. Karya Haji Hasan bin Tuan Minal yang telah diketahui ialah Pungutan Kanak-Kanak.

Keturunan Tuan Minal ramai di Malaysia, Patani dan Mekah. Haji Abdul Qadir pernah berkahwin dengan anak seorang hartawan Muar yang bernama Shafiyah @ Mik Muar. Memperoleh tujuh orang anak. Ramai keturunannya di Patani dan Kelantan, walau bagaimana pun keluarga di Muar terputus kerana tidak terdapat alamat yang jelas. Haji Abdul Qadir adalah ayah Haji Sulung, ulama dan pejuang Patani yang sangat terkenal, tetapi ibunya bukan Mik Muar. Shafiyah @ Mik Muar itu adalah ibu tiri kepada Haji Sulung.